Dadkeenna caalamka waxa la filayaa inay gaaraan 9.74 bilyan marka la gaar 2050ka. Kordhintaan baaxadda leh ayaa culays saaraya cuntada si degdegga ah uga dhammaanaaya dunida.
Marka lagu daro hoos u dhaca dhul-beereedka la heli karo iyo wax-soo-saarka hababka beeralayda ee hadda jira, la yaab ma lahan in quudinta dadka u noqday wax aad muhiim uga ah ajandaha caalamiga ah.
Waxa ay siyaasiyiin badan iyo aqoonyahanno deegaanku ku heshiiyeen in la raadiyo xal la taaban karo, la heli karo oo ballaaran.
Cayayaannada ayaa noqday ilo borotiin beddel ee caan ah, kuwa la cuni karo ayaa fiirsasho ka badan ka helaya soosaarayaasha, cilmi-baarayaasha, warbaahinta, iyo macaamiishaba. Hadda si ka sii badan sidii hore, ilahan nafaqeeyayaalka ah iyo borotiinkaku badan ayaa si guul leh loogu isticmaali karaa quudinta xoolaha iyo cuntada dadka.
Cilmi-baaristu waxay soo jeedinaysaa in beerashada cayayaanku ay kaabi karto beero-dhaqameedka, kasoo ku caawinayaa yaraynta nafaqo-xumada, iyada oo gacan ka geysanaysa sugnaanshaha cuntada ee adduunka iyo Afrika oo dhan.
U beddelashada wax-soo-saarka cunnada cusub looma baahna oo keliya si loo horumariyo wax soo saar waara ah ee wuxuu lagama marmaan u yahay dhimiska masiibooyinka xuquuqul insaanka ee la xiriira cuntada.
Miyuu yahay wax masiibo keeni doona?
Cunto yarida ayaa ku soo badanaysa aduunka oo dhan.
Waddamada daagalada soke ku badan sida Jamhuuriyadda Dimuqraadiga ah ee Kongo (DRC), Itoobiya, iyo Koonfurta Suudaan ayaa ah kuwa ugu daran. Xaaladda Bariga Afrikana way sii xumaanaysaa, iyadoo 7.2 milyan ayaa halis ugu jira gaajo.
Dhacdooyinkii ugu dambeeyay ee caalamiga ah ayaa uga sii daray dhibaatada, iyadoo Covid-19 ay ku qasabtay xiritaanka suuqyada muhiimka u ah nolosha, iyo dagaalka Ruushka iyo Ukraine ee carqaladeynaya wax soo saarka beeraha muhiimka ah, taasoo culeyska saaraysa waddama horay u nugul.
Wax maanka la saaro
Cunista cayayaanka ma ahan wax cusub. Waxaa lagu qiyaasay in Afrika, Koonfuurta Maraykanka iyo Aasiya inta u dhaxaysa hal ilaa laba bilyan oo qofood ay cunaan cayayaanka, kaasoo u ah cunto dhaqameed. Suuqa cayayaanka la cuni karo ee adduunka ayaa la qiyaasay inuu kordhi doono $406 milyan sanadka 2018 ilaa $1.2 bilyan marka la gaaro 2023.
Caddaynta cayayaanka la cuni karo ee suurtogalka ah ee ilaha cuntada caalamiga ah waa mid adag. Noocyo badan ayaa laga helaa heerar sare oo borotiin ah, baruur, macdan, fiitamiino, iyo liil, waxayna kaalin mug leh ka qaadan karaan wax ka qabashada cunno yarida.
Tayada nafaqada ee cayayaanka la cuni karo waxay sidoo kale u muuqataa mid u dhiganta oo mararka qaarkood ka sareysa cuntooyinka laga helo shimbiraha iyo xoolaha naasleyda.
Miyaa lagu soo saari karaa si wayn iyo waara ah?
Beero warshadaysan oo joogto ah oo sii kordheysa – oo soo saarta qiiqa gaaska aqalka dhirta lagu koriyo, wasakheeya hawada iyo biyaha, waxyeelleeya kala-duwanaanta noolaha – deegaanka ku kacda $3 trillion sanadkii.
Hay’adda Qaramada Midoobay u qaabilsan deegaanka (UNEP) ayaa xustay in beeralaydu ay hadda noqdeen wax badanaa soo saaro quudinta xoolaha, shidaalka noolaha iyo maaddooyinka warshadaha marka loo eego soo saarista cuntada.
Cilmi-baaristu waxay soo jeedinaysaa in cayayaanka loo isticmaali karo beddelka sii waaraya ee quudinta xoolaha ee Afrika. Noloshooda gaaban waxay ka dhigan tahay in si deg-deg ah u kordhi karaan, ay yihiin kuwo hufan, oo u baahan dhul yar, biyo iyo kheyraad ka yar ee la xiriira tamarta.
Cayayaanka waxaa lagu quudin karaa qashinka dabiiciga ah, sida midka guriga, beeraha, ama qashinka warshadaynta, iyadoo la dhimayo qiiqa gaaska aqalka dhirta lagu koriyo, lana abuuro hab-nololeed u adkaysa cimilada.
Qashinka cayayaanka ayaa markaa dib loogu celin karaa nidaamka sida bacrimiyeyaasha dabiiciga ah si ay u caawiyaan hagaajinta caafimaadka ciidda. Hababkan cusub waxay xoojin karaan nidaamka cuntada Afrika waxayna gacan ka geysan karaan dhisidda dhaqaale wareeg ah oo kaabi kara beerashada caadiga ah.
Jiiq-jiiqle. Cayayaanka la cuni karo ee xalladda beddeli doono?
Jiiq-jiiqle ayaa ka mid ah cayayaanka aadka loo aqoonsan yahay inay cunaan dadka iyo quudinta xooluhu, kuwaas oo leh awood wax ku ool ah si ay gacan uga geystaan dhimista nafaqo-xumada iyo kor u qaadida sugnaanta cuntada.
Waxa lagu cunaa Aasiya, Koonfuurta Ameerika, iyo Afrika ilaa wakhtiyadii hore; Isticmaalkoodu wuxuu ku xiran yahay dhaqankooda ku habboonaanta iyo baahsanaanta - Afrika waxay leedahay 26 nooc oo jiiq-jiiqle la cuni karo.
Beerashada cayayaanka sida jiiq-jiiqlaha ayaa sidoo kale awood u leh in loo isticmaalo sidii qalab lagu yareeyo faqriga iyada oo loo marayo xoojinta hababka cuntada ee xasilloon iyo waara ah.
Quudinta mustaqbalka
Maadama tirada dadku sii kordhayo, baahida cunnada ayaa kordheysa, kheyraadkana ayaa sii yaraanayo, beerashada cayayaanka ayaa xoogaa rajo ah ka siisa dariiqa Afrika ee ku wajahan sugnaanta cuntada.
Khubaaradu waxay ku doodayaan in maalgelinta farsamooyin dheeraad ah oo ay weheliso siyaasado isku xiran oo khuseeya badbaadada, waaritaanka, ganacsiga, iyo sharciyaynta loo baahan yahay si loo horumariyo warshadaha iyo faa'iidooyinka baahsan ee qaaradda oo dhan.
